Экономика

Ал мамлекеттик казынадан социалдык жана башка курулуш иштерге деп бөлүнгөн каражаттар уурдалган учурлар бар экенин айтып, Токмок шаарын мисалга тартты. Мындан эки күн мурун Токмок шаарынын мэри жана эки киши атайын кызматтын төрагасы катышкан жыйын учурунда камакка алынган.

"Сентябрдан тарта текшерилет"

Cоңку күндөрү аймактардагы абал боюнча талкуулар күчөп, УКМК төрагасы Камчыбек Ташиев Токмок менен Нарынды текшерип жаткан шартта бул маселеге президент Садыр Жапаров реакция кылды. Ушул күндөрү Беларуста сапарда жүргөн Жапаров Фейсбуктагы баракчасындагы кайрылуусунда казынадан бөлүнгөн акча илгеркидей болуп кымырылып кетип жатканын айтты.

“Токмок менен Кара-Балта шаарларына быйыл бир миллиард сомдон акча каражатын бөлүп бергенбиз. Эки миллиард акча менен Токмок жана Кара-Балта шаарларын гүлдөтүп салсаңар болот эле. Эмдиги жылы дагы бир миллиарддан бөлүп берип, эки шаарды гүлдөтөлү деген аруу тилегибиз бар эле. Тилекке каршы жергиликтүү жетекчилер «подрядчылар» менен биргеликте коррупцияга барганыңар көрүнүп турат. Сентябрь айынан баштап бүткүл өлкө боюнча казынадан акча бөлүнүпжасалып жаткан иштер, курулуп жаткан курулуштар, асфальтталып жаткан жолдор боюнча адистерден топтолгон комиссия түзүлүп, канча акча колуңарга тийди, кандай жумуштар аткарылды, канчага аткарылды, канчасы уурдалды, жалпы өлкө боюнча текшерүү жүргүзөбүз”.

Президент казынага кол салган аткаминерлер жеген акчасын он эселеп кайтарып, андан сырткары камалып кетерин эскертти. Өлкө азыр пайдасын көрүп жаткан кен байлыктардын мүмкүнчүлүгү убактылуу экенин, алардын үзүрүн көрүп жаткан кыска убакытта бардык тармактарды оңдоп алууга жан үрөш керектигин белгиледи.

Токмокко бөлүнгөн акча, мэрдин камалышы

Эки миллиард сом Токмок менен Кара-Балта шаарларында асфальт-бетон заводун, таш майдалоочу цехти куруу, жол куруучу атайын техника сатып алуу, муниципалдык базарларды реконструкциялоо, сейил бактарды жакшыртуу, жолдорду оңдоо, бала бакча куруу, туристтик комплекс, логистикалык борбор жана стадиондорду куруу сыяктуу иш-чараларга каралган.

Жапаров мисал келтирген Токмок шаарынын мэри Максат Нусувалиев апта башында камалды. Мэр менен дагы эки муниципалдык кызматкердин кармалышына шардагы 44 млн сом жумшалган парктагы иштин начар жасалганы себеп болду. Ал жакка атайын текшерип барган УКМК жетекчиси Камчыбек Ташиев мамлекеттен бөлүнгөн каражаттар максатсыз пайдаланып жатканын, жергиликтүү бийлик берилген тапшырмаларга шалаакы мамиле кылганын айткан.

“Токмок шаарына качан 1 млрд сом бөлүнүп берилди эле, айткылачы? Эч качан болгон эмес! Тарыхта болгон эмес ушул Токмок шаарына 1 млрд бөлүнүп берилгени! Былтыр урматтуу президентибиз өзү башында туруп “бөлүп бергиле Токмокко” деп, бөлүп бергенбиз. Ошол акчадан эч кандай натыйжа чыкпаптыр”.

Он шаарга 4,6 млрд сом бөлүнгөн

Финансы министрлигинин маалыматына ылайык, 2024-жылы 10 шаардагы өнүктүрүү программаларына жалпысынан 4 млрд 642 млн сом берилген. Алардын ичинен Жалал-Абад шаарына 1 млрд 91 млн сом, Токмок менен Кара-Балтага 1 млрд сомдон бөлүнгөн.

Экономика жана коммерция министрлигинин аймактарды өнүктүрүү башкармалыгынын башчысы Искандарбек Маматов ага чейин 2022-2023-жылдары Каракол менен Жалал-Абад шаарларын өнүктүрүү үчүн республикалык бюджеттен 2 млрд сомдон берилгенин билдирген болчу.

Жогорку Кеңештин депутаты Дастан Бекешев шаарларга берилип жаткан трансферттик каражаттар парламенттин бюджет комитети аркылуу өтүп келатканын айтат.

“Шаарларга республикалык бюджеттен максаттуу трансферт аркылуу бөлүнөт. Өкмөттүн жетекчиси тескемени чыгарып, бизге жөнөтөт. Биз макулдашып, “макулбуз же каршыбыз” дейбиз. Тескеме комитеттен өтөт, комитетте биз каражат кайсы иш-чараларга кетерин карайбыз. Ачык эле сөз, көпчүлүк учурда талкуусуз эле кетип атат”.

Токмок менен Кара-Балтанын инфратүзүмүн өнүктүрүү үчүн миллиард сомдон бөлүнүп жатканын президент Садыр Жапаров 2023-жылдагы Элдик курултайда жарыялаган. Айтымында, ага чейин ушундай жол менен каражат алган Каракол шаары кулпуруп чыккан. Жапаров ага чейин Жалал-Абад шаарын Кыргызстандын экинчи экономикалык борбору кылуу боюнча атайын план иштелип чыгып, ага 2 млрд сом бөлүнгөнүн билдирген.

Жогорку Кеңештин депутаты Элдар Абакиров чакан шаарлардагы инфратүзүмдүн эскилиги жетип бүткөндүктөн, бардыгына тең ири каражаттарды бөлүп, жаңыртуу керек деп эсептейт.

“Биз азыр ар кандай факторлорго тиешелүү бюджетке кенен акча түшүп атат дейбиз. Ошол акчаны мурунтан чечилбей келаткан чоң-чоң инфртүзүмдүк маселелер бүт жерде эле көп. Кошумча мектеп, бала бакча, оорукана, жолдор, коммуникация, парк – ошонун баарын жасаш керек. Шаардын баары Советтер Союзунан бери бүт эскирген да. Ошолордо иштер чоң-чоң акча менен тез, жакшы жасалса, албетте жакшы да. Элдин саны өсүп атат, ошонун баарына кошумча инфратүзүм керек. Бул чоң акчаны бөлүп, өздөштүрүш керек. Жалал-Абад шаары жаңырып атпайбы. Бүт эле шаарлар ошентип жаңырышы керек, Талас, Каракол, Нарын жана башка дегендей”.

"Бюджет мыйзамынын талаптары сакталышы керек"

Токмоктогу окуянын алдында башка аймактар кулпуруп, өнүгүп жаткан чакта Нарын облусу каралбай калды деген мааниде обондуу ыр эл арасына тарап кетти. Вице-премьер жана УКМК төрагасы Камчыбек Ташиев баштаган өкмөттүк жетекчилер дароо Нарынга барып, президенттик фонддон облусту өнүктүрүүгө кошумча 807 млн сом бөлгөнүн айтып келди.

Жогорку Кеңештин мурунку төрагасы, Мамлекеттик курулуш агенттигинин экс-директору Ишенбай Кадырбеков республикалык бюджеттен жер-жерлерге трансферттик каражат бөлүп берүүнүн эрежеси “Бюджет жөнүндө” мыйзамда так жазылганын, өкмөт аны сактоого милдеттүү экенин айтат.

“Ушу республикалык бюджеттен берип атканына таң калып атам. Себеби, республикалык бюджетти Жогорку Кеңеш бекитип берет. Каякка, кайсы облуска, кайсы шаарга бериле турган болсо – Жогорку Кеңештин депутаттары бюджетти бекитип берет. Бул жөн эле Каржы министрлигинин же Министрлер кабинетинин чөнтөгүндө турган акча эмес. Бул акча – элдин каражаты. Салык катары болобу, бажы болобу – негизи бул элдик каражат. Ошондуктан, мыйзамда так жазылган, республикалык бюджет болобу, жергиликтүү бюджет болобу – эл өкүлдөрү бекитип, анан ошолор көзөмөл кылат. Мэрия болобу, айыл өкмөтү болобу, алар отчет бериши керек. Азыр ушундай сөз болуп калды “Нарынга дагы ушунча миллиард берген экен, тиякка берген экен” деген. Муну Жогорку Кеңештин депутаттары бекитип бердиби? Бекитип берген болсо, ошонун баары каякка кетирери титулдук баракчаларда карадыбы? Мунун бардыгы бюджет жөнүндө мыйзамда каралган да. Негизи, депутаттардын эң негизи иши – бюджет. Андан кийин башка мыйзамдар”.

Кыргыз өкмөтү соңку жылдары өлкөдөгү облус-шаарлардын башкы пландарын иштеп чыгып, ошол боюнча каржылоо тартибине өтүп келет.

Былтыр Нарын облусунун “Реновация” деп аталган программасы иштелип чыгып, ага 600 млн доллар керектелери маалым болгон.

Өкмөт 2025-жылы баштапкы этап катары анын 67 миллионун каржылай турганын айткан.

Адал азык рыногундагы мындай окуялардын кайталанышына эмне себеп?

“Адал Азык” компаниясы анын “Тойбосс” колбасалары ондогон көз карандысыз лабораториялык текшерүүдөн өткөнүн, баарында тең “тыюу салынган кошулмалар табылбаганын”, “чочконун ДНКсы жоктугун” жана “курамы толугу менен адал стандарттарына туура келерин” билдирди. Жарыяланган документтерге караганда, текшерүүлөр Казакстандагы аккредитациядан өткөн “Еркин талгам” сыноо лабораториясында жүргүзүлгөн.

“Тойбосс” колбасаларынан чочконун ДНКсы аныкталды деген чуу март-апрель айларында башталган. Эркин журналист Эламан Карымшаковдун ушул темага арналган программасына катышып жатып, Бишкек шаардык ветеринардык кызматынын кызматкери Марипбай Абдиманап уулу март айында компаниянын үч түрдөгү колбасасын лабораториядан текшергенде анын экөөсүнөн оң жыйынтык чыкканын билдирген.

Текшерүү “Ветеринардык диагностика жана экспертиза борбору” деп аталган мамлекеттик ишканада жүргүзүлгөн.

“Тойбосс” соода маркасынын ээси “Адал Азык” компаниясынын жетекчиси Мырзабек Орумбаев эл арасына жайылып кеткен дооматтарды четке кагып, колбасаларга чочконун этин кошпой турганын жана продукциялар адал стандарттарына төп келерин билдирген.

Ал Кыргызстандагы лабораториялардын адал азыктарды өзүнчө сынай турган шарттары жок болгондуктан, аларда мурда-кийин текшерилген продукциялардын ДНКлары бири-бирине аралашып кетүү ыктымалдыгы жогору экенин айткан.

“Биз 100% кошпойбуз, кошкон да эмеспи, кошпойбуз дагы. Ал кандай болуп чыгып калды десеңиз, мен чынын айтсам – билбейм. Эң башкы божомол – бул контаминация маселеси болушу мүмкүн. Эмне үчүн биз өзүбүзгө 100% ишенимдүүбүз? Биз Кыргызстан койгон талаптардан алдыга кеткенбиз. Бүгүнкү күндө Европада эң алдыңкы талап FSSC 20000 V6 версиясы болсо, ошону февралда киргизип, ошону менен иштеп атабыз. Эң акыркы стандарттарга өтүп кеткенибиз менен, Кыргызстанда юридикалык боштук жаралып атат. Кыргызстанда “чыкса кантип чыгат же болбосо канча чыгышы керек” деген бир дагы талап жок. Бул Бажы биримдигинин техникалык регламентинде да жок. Бирок, ошол эле кезде өнүккөн мамлекеттер муну чечип коюшкан. Ошол эле араб мамлекеттери, Малайзия, Түркия, Европада мунун баары деталдаштырып жазылган. Анан, көбүнчөсү контаминация маселеси келип чыгат. Контаминация маселеси деген бизден көз каранды эмес. Мисалы, көйгөй мындай болуп атат. Алуу (отбор) деп коёт, адал боюнча сынамык алуунун методологиясы жок. Башкача айтканда, Кыргызстанда иштеп чыгуулар (разработкасы) жок, биз эми эле өнүгүп келатабыз. Экинчиден, ошончо болсо, лабораториянын өзү дагы, сынамык алуу дагы адал сертификатка шайкеш келиши керек. Андан сырткары, лаборатория өзү дагы бөлөк болушу керек”.

• Контаминация - кайсы бир продуктыга жат элемент кошулуп кетип, анын айынан продуктынын маңызы менен курамы өзгөрүп кетиши.
• FSSC же болбосо Food Safety System Certification стандарты – азык-түлүк коопсуздугун сертификациялоо системасы. Бул система тамак-аш продуктыларын өндүрүүнүн жана ага катышкан көмөкчү процесстердин толук циклин камтыйт.

"Адал азык базарын системага салыш керек"

“Тойбосс” колбасаларынан чочконун ДНКсы чыкканы тууралуу кабар 2023-жылы да чыгып, чууга айланган. Анда Орусиянын Россельхознадзор мекемеси “Тойбосстун” азыктарын кайсы бир мөөнөткө өзгөчө көзөмөлгө алган.

Экономика жана коммерция министрлигинин алдындагы “Адал индустрияны өнүктүрүү борборунун” директору Алмаз Кайырбеков Кыргызстанда адал азыктардын сапаты боюнча суроолор утур-утур эле жаралып тургандыктан, өкмөт тарабынан ал маселени иретке келтирүү иштери жүрүп жатканын билдирди. Ал адал азык рыногунун коопсуздугуна жетишүү үчүн керектөөчүлөргө маалыматты ачык жана жеткиликтүү кылыш керектигин айтат.

“Биздин Экономика министрлигинин системасында мыйзам чыккан. Биз мамлекеттин саясатында бардыгы тең QR-код системадан өтүшү керек деп айтып атабыз. Ушундай суроолор болбошу үчүн реестрге турушу керек. Азыр ошол багытта тесттик режим болуп атат. Ким сертификат берсе, ар бири реестрге турушу керек. Реестрге тургандан кийин ошол жакта бүт суроолорго маалымат болушу керек. Кайсы орган берди, кайсы негизде берди, кайсы мал союучу жайда союлганы, ташылышы – бүт ушул маалыматтарды QR-код менен берсин деп атабыз. Ошондо бүт маалыматтар жаранга телефон аркылуу билинет. Андан тышкары, сертификат берген органдарга (жеке компанияларбы же мамлекеттик органдар болобу) да мыйзамда “аккредитациядан өткүлө” деп жаздык. Берип аткан органдар дагы эмненин талабынын негизинде берип атышат, аккредитациядан кимден өткөн, ошол талаптарга жооп береби? Аккредитацияда “кайсы мал союучу жай менен сүйлөшүп атасыңар, кандай лаборатория менен иштеп атасыңар” деген суроолор болот. Бир сөз менен айтканда, электен өтүшөт”.

Дагы караңыз

Эт менен картөшкө кымбаттап жатат

Өнүгүп келаткан компанияны каралообу?

Соңку жылдары Кыргызстандагы айрым ири ишканалардын жабылары же коңшу Казакстанга, Өзбекстанга жана Орусияга чыгып кетип жаткандыгы тууралуу кептер кез-кези менен жайылып келет. Укук коргоо органдары менен Салык кызматынын тыкыр текшерүүлөрү, катаал мыйзамдык чаралары жана ишкерлерге карата камоо, “кустуруу” сыяктуу ар кандай түрдөгү басымдар мындай кептерге жем таштап турат.

Агроөнөржай комплексин өнүктүрүү ассоциациясынын аткаруучу директору Рустам Балтабаев соңку жылдары бир катар атамекендик компаниялардын ишмердиги кеңейген сайын ар кандай көйгөйлөргө туш болуп жатышканын айтат. Алдыга озуп бараткан кыргыз компанияларына карата кандайдыр бир жасалма каралоо болушу ыктымалдыгын да четке какпай турганын белгилейт.

“Тойбосско” окшогон компанияларыбыз бүгүнкү күндө Казакстан, Орусия, Кыргызстан, Өзбекстан сыяктуу чоң-чоң базарларга чыгып баштаган. Мисалы, 2023-2024-жылдары компаниянын өндүргөн продукциясынын көлөмү 3-4 эсеге көбөйгөн. Бүгүнкү күндө Кыргызстанда кошумча нарк менен чыккан адал продукциялар күндөн-күнгө көбөйүп баратат. Ошондуктан чет элдик рынокторго кирүү учурунда же Кыргызстанда дагы жасалма каралоо боюнча соода оюндары жана караниет иш-аракеттер болуп жатат. Мындай ыктымалдыкты да биз жокко чыгарбайбыз, бул нерсе бар. Анткени, эл аралык тажрыйбадан карап көрө турган болсок, көп компаниялар мындай нерсеге дуушар болушкан. Мына “Куликовду” карасаңыз, акыркы күндөрү буларга дагы маалыматтык чабуул болуп жатат. “Жабылат экен” деген сыяктуу. “Тойбосс”, “Куликов” – булар биздин өндүрүштүн алдыңкылары. Булардын иш-аракеттери, бюджетке салым кошкону, жумуш орундары менен камсыз кылганы”.

Кыргыз бийлиги өлкөдө бизнес менен инвестиция үчүн эң ыңгайлуу шарттар түзүлгөнүн жар салып келет. Жакында кыргыз өкмөтү Ысык-Көлдө атайын инвестициялык аймагын түзүүнү сунуштап, парламент комитеттери бул демилгени колдоду.

Бул аймакта инвесторлор салыктан бошотулуп, ишкерликтин 16 түрүн ачууга уруксат берилген. Мисалы, ар кандай банк, кредиттик уюмдарды ачып, же болбосо кумарканаларды иштетсе болот.

Экономика министрлигинин маалыматына ынансак, аймактын резиденттери үчүн салыктык преференциялар сунушталат. Бардык салыктардан 49 жылга бошотулат. Чет элдик адистерди тартуу үчүн жөнөкөйлөштүрүлгөн тартип кирет. Валюталык операцияларды эркин жүргүзө алышат.

Дагы караңыз

“Тойбосс” колбасаларын текшергенде чочконун ДНКсы чыкпаганын билдирди